De Herrijzenis van het Lam Gods

Toch is de diefstal lang niet het enige wat het veelluik van Jan en Hubert van Eyck ooit heeft meegemaakt: het overleefde de Beeldenstorm, werd opgeëist door Napoleon en is bijna gedynamiteerd op bevel van Hitler. Gezien die bewogen geschiedenis is het Lam Gods al bij al nog in goede staat, geeft Hélène Dubois toe.

Als lid van het 9 koppige restauratieteam van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) werkt zij sinds oktober 2012 mee aan de restauratie van het schilderij. "Je bent je er als bezoeker misschien niet van bewust, maar je ziet het schilderij vandaag niet zoals de broers Van Eyck het ooit geschilderd hebben. Vergelijk maar de gerestaureerde delen met de nog onbehandelde stukken. Wat een verschil! De mooie kleuren zijn bedekt met dikke lagen vergeeld vernis: blauw is groen geworden, lichtbeige werd kanariegeel. De eens zo subtiel geschilderde schaduwen zijn versluierd. Daardoor zie je vaak geen diepte of reliëf meer. Je hebt eigenlijk nog maar een vaag vermoeden van hoe mooi het veelluik wel is."

Een nieuwe restauratieronde (de vorige dateert uit 1950, nvdr.) drong zich op. Het KIK, dat sinds zijn ontstaan in 1948 telkens betrokken is geweest bij de studies en conservatiecampagnes van het Lam Gods en andere Vlaamse Primitieven, beschikt over een unieke voorkennis. Toch wordt het een werk van lange adem: het duurt nog tot 2017 voor het team klaar is. Maar het resultaat zal de moeite lonen, zegt Hélène: "We gaan de parel van de Vlaamse schilderkunst weer doen schitteren".

Gelukkig hoeven we ondertussen het schilderij geen moment te missen want de restauratie is te volgen vanachter een glazen wand in het MSK in Gent. Die openheid is belangrijk en moet als voorbeeld dienen voor andere restauraties in de toekomst: "Vroeger was een restaurateur iemand die alleen werkte en zijn technieken geheim hield. Nu is er internationaal overleg en staan we open voor debat. Bovendien moeten de mensen beseffen waarom zo'n restauratie zo lang duurt. En waarom je een schilderij niet zomaar mag schoonmaken door er met een stukje rauwe aardappel over te wrijven. Want dat trucje uit de oude doos kan kwalijke gevolgen hebben."

Jan van Eyck was een van de eerste schilders in de geschiedenis die zijn werken signeerde. Een goede restaurateur daarentegen laat natuurlijk nooit een handtekening na. "Daarvoor is niet alleen technisch vakmanschap nodig, maar ook kennis" , zegt Hélène. "Het zijn niet zozeer de technieken die belangrijk zijn, maar de manier waarop je ze toepast: zeer nauwkeurig, met aandacht voor de verschillende aspecten van het kunstwerk zoals materialen, technieken, geschiedenis, transformatie over de jaren heen, ... Want het originele werk moet in zijn integriteit behouden blijven."

Precies daarom is het team dat 5 jaar lang aan het Lam Gods werkt heel interdisciplinair: naast kunsthistorici en restaurateurs zoals Hélène zijn er ook fotografen, fysici en chemici in het atelier aan de slag. Zelfs de wiskunde helpt een handje. Met de hulp van Vlaams topwetenschapster Ingrid Daubechies zullen zij de precieze manier waarop Jan van Eyck met zijn penseel op het hout streek in wiskundige formules proberen te vatten. Zo zullen ze een antwoord zoeken op vragen die nodig zijn om de restauratie tot een goed einde te brengen: "We vermoeden bijvoorbeeld dat het Lam Gods al heel vroeg is aangepast. Is dat nog door Jan van Eyck gebeurd of na zijn dood? En waarom precies? Door de verschillende schilderstoetsen van elkaar te onderscheiden, komen we dat misschien te weten. Zo kunnen we het origineel nog beter restaureren."

Dat er ook een grondig luik onderzoek met de restauratie gepaard gaat, stemt vele kunstliefhebbers gunstig. Verschillenden onder hen hopen immers dat het schilderij zijn laatste geheimen zal prijsgeven. Zoals bijvoorbeeld wat de inbreng van Hubert van Eyck nu eigenlijk was. Hélène legt uit: "De bijdrage van Hubert van Eyck aan het Lam Gods blijft omstreden en berust voornamelijk op indirecte bewijzen. Zoals de inscriptie op de omlijsting van het Lam Gods die pas in 1823 ontdekt werd. Daarin staat dat Hubert het werk opstartte en Jan het afmaakte. In het verleden dachten sommige kunsthistorici zelfs dat Hubert nooit bestaan heeft. Daar is men intussen wel van afgestapt. Maar wat de inbreng van Hubert van Eyck dan precies was, moeten we nog altijd te weten komen".

Maar het mysterie over Hubert van Eyck is niet dat wat Hélène bezighoudt. Zij is vooral benieuwd naar de ongeziene technieken van Jan van Eyck. "Al in de 16de eeuw wilden kunstenaars zijn geheim achterhalen. Zijn techniek werd toen al door kunstenaars wereldwijd besproken en beschreven. Vandaag zijn we zo gewoon alles in kleur afgebeeld te zien. Maar toen was zijn techniek echt ongezien. Zoveel gevoel voor licht en ruimtelijkheid, zoveel details van onvoorstelbare kwaliteit. Van Eyck gebruikte zijn materialen met ongeëvenaarde vaardigheid. Hij was een genie. Een meteoor die uit de hemel viel. Nu kunnen we voor het eerst in de geschiedenis veel verder gaan in het achterhalen van zijn geheimen."

Benieuwd naar de resultaten? Je volgt de restauratie van het Lam Gods live in het MSK in Gent of via een webcam in het Caermersklooster. Daar vinden ook 5 jaar lang tentoonstellingen over de restauratie plaats.