Vlaanderens natuurplekjes: een inspiratiebron voor Vlaamse Meesters

Wanneer je door het idyllische Pajottenland wandelt of fietst, merk je meteen waarom Pieter Bruegel de Oude er zijn hart verloor. Ondanks de sterk toegenomen bebouwing en industrialisering, is de agrarische regio tussen Brussel, Halle en Ninove met haar glooiende landschappen en lieftallige boerendorpjes, nog steeds een streling voor het schildersoog. Kies je voor de uitgestippelde Bruegel-wandelroute (6,9 km) of Bruegel-fietsroute (38,6 km), dan kom je onderweg zelfs een openluchtmuseum met verschillende panelen met reproducties van zijn werken tegen. Die zijn geïnspireerd door de prachtige, pastorale omgeving nabij Bruegels woonplaats: Brussel. Merk je soms iets vreemds op aan de landschappen die hij schilderde?  Dat kan. Pieter Bruegel was namelijk een ‘fotoshopper’ avant la lettre: van zijn vele reizen door Italië nam hij een karrenvracht aan visuele herinneringen mee, die hij later in zijn schilderijen verwerkte. Zijn werken zijn dus dikwijls een Vlaams-Italiaanse interpretatie van het Pajotse landschap.

Wie aan Peter Paul Rubens denkt, ziet vooral voluptueuze vrouwen voor zich en denkt dus niet meteen aan de bekoorlijke landschappen die hij in de laatste jaren van zijn leven schilderde. Op dat moment woont hij niet langer in Antwerpen, maar heeft hij zich teruggetrokken in zijn landhuis op het platteland van het Brabantse Elewijt, toen de heerlijkheid ‘Het Steen’, maar nu bekend als het Rubenskasteel. Dichter bij de natuur en in het gezelschap van zijn tweede vrouw Hélène Fourment geniet hij met volle teugen van de liefde en het leven, en dat merk je aan de zachtere sfeer van zijn latere werken. Het indrukwekkende kasteeldomein, in dat kleine dorpje in de Zennevallei, zal hem inspireren tot het maken van een reeks prachtige landschapsschilderijen.

‘Herfstlandschap met uitzicht op Het Steen’ is zonder twijfel het bekendste werk, dat een blijvende stempel drukte op de kunstgeschiedenis en het pad effende voor heel wat latere landschapsschilders. De hoofdrol op dit schilderij gaat naar de weelderige natuur van het weidse, licht glooiende landschap van de Zennevallei rondom het kasteel, dat subtiel beschenen wordt door een herfstig ochtendzonnetje. Het houten bruggetje over de Barebeek in Elewijt zou je vandaag nog steeds kunnen terugvinden en ook het kasteel zelf vertoont nog veel gelijkenissen met het huidige Rubenskasteel – al maakte Rubens net als zijn tijdgenoten graag gebruik van een mix van realisme en idealisme.

Uiteraard kennen we de gebroeders van Eyck in de eerste plaats van het ‘Lam Gods’, dat extra bekendheid verwierf door de diefstal van twee panelen in 1934 (‘De Rechtvaardige Rechters’ is tot vandaag trouwens nog steeds spoorloos). Waar de broers echter vooral in uitblonken, was hun uiterst gedetailleerde weergave van de werkelijkheid – in de schilderkunst het ‘naturalisme’ genoemd. Kijk maar eens naar het middenpaneel van dat befaamde Lam Gods, waar ze elk sprietje gras, elk bloemetje en elk blaadje aan elke struik met zo’n nauwkeurigheid tot leven wekken dat je ze bijna kan aanraken. Of de broers van Eyck zelf urenlang met een schetsboek in de natuur doorgebracht hebben om die tot in het kleinste detail te observeren, weten we niet. Al kan het bijna niet anders, want de algemene botanische kennis was in die tijd nog behoorlijk beperkt. Ze waren dus op hun eigen research aangewezen.

Onderzoekers die het centrale paneel van het meesterwerk onder de loep namen, ontdekten meer dan 75 verschillende bloemen, planten en bomen in de achtergrond, elk met hun eigen symbolische betekenis. Hier en daar zie je wat exotische flora, zoals cipressen en sinaasappelbomen, maar het merendeel van de vegetatie in die paradijselijke tuin is wel degelijk van eigen bodem. Zo kan je enkele typische, meer alledaagse planten spotten, zoals madeliefjes, viooltjes, klavers en meiklokjes. Maar er zitten ook enkele soorten tussen die specifiek in de regio rond Maaseik – de geboortestreek van Jan en Hubert van Eyck – talrijker aanwezig waren dan in de rest van Vlaanderen, zoals welriekende salomonszegel en knolsteenbreek. Hoewel de tuin van het Lam Gods uit een ‘potpourri’ van vegetatie uit allerlei regio’s bestaat, kunnen we dus wel stellen dat er in deze b(l)oeiende mix ook een snuifje Maasvallei verwerkt zit!